برهان نظم (دائر‌ةالمعارف‌قرآن‌کریم)برهان نظم ، اثبات مبدئی یگانه، حکیم ، عالم و قدیر برای مجموعه نظام هستی با تکیه بر وجود نظم هدفمند در جهان آفرینش است. ۱ - ترکیببرهان نظم مرکب از دو کلمه «برهان» به معنای دلیل روشن و «نظم» به معنای تألیف و ضمیمه کردن است. ۲ - معنای اصطلاحیبرهان در اصطلاح برترین نوع استدلال است که با تکیه بر مقدمات قطعی و یقینی به نتیجه یقینی منتهی می‌گردد [۲]
ابن سینا، حسین بن عبدالله، الشفاء، ج۳، ص‌ح‌ط، «منطق».
و نظم در اصطلاح عبارت از گرد آمدن اجزای متفاوت با کیفیت و کمیّت ویژه در یک مجموعه است که هماهنگی آن‌ها هدف معینی را دنبال کند، [۳]
تبیین براهین اثبات خدا، ص۲۳۰.
[۴]
دائرة‌المعارف تطبیقی علوم اجتماعی، ج۱، ص۵۳۱.
بنابراین برهان نظم استدلالی است که بر خلاف براهین حدوث ، حرکت و امکان هرگز بر مدار یک موجود سامان نیافته [۵]
تبیین براهین اثبات خدا، ص۲۳۰.
و با تکیه بر وجود نظمی هدفمند و پویا در جهان به اثبات وجود مبدئی یگانه و دانا و توانا و حکیم می‌پردازد.۲.۱ - علت غاییازاینرو برخی گفته‌اند:نظم مورد نظر در این برهان فقط نظم ناشی از علت فاعلی نیست، بلکه مراد نظمی است که افزون بر ابتنای بر فاعل ، ناشی از علت غایی است و برای هدف و غایت معیّنی پدید آمده است، زیرا صرف وجود فاعل نمی‌تواند نظم شگفت‌انگیز جهان هستی را تفسیر کند، بلکه باید این فاعل دارای علم و شعور و حکمت و قدرت بوده، فعل او هدف مشخصی را دنبال کند. [۶]
مجموعه آثار، ج۴، ص۸۶-۸۷، «توحید».
[۷]
طبیعت و حکمت، ص۶۸.
۳ - پیشینه تاریخیپیشینه تاریخی به کارگیری این برهان بر اثر وضوح آن روشن نیست؛ اما از سوی حکیمانی همچون سقراط و ارسطو به کار رفته است. [۸]
جعفی، مفضل بن عمر، توحید المفضل، ص۱۲۱.
[۹]
تاریخ فلسفه، ج۱، ص۱۳۴.
۳.۱ - اثبات وجود خداونددر منابع اسلامی (فلسفی، کلامی، تفسیری) نیز مواردی یافت می‌شود که از نظم به عنوان برهانی برای اثبات وجود خداوند با اوصاف یاد شده بهره‌جسته شده است. [۱۰]
طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۸، ص۶۳.
[۱۱]
قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۵، ص۳۶۳.
[۱۲]
کشف المراد، ص۲۰۲.
۴ - استفاده فلاسفه از برهان نظمگرچه برخی از فلاسفه اسلامی در اثبات ذات واجب از این برهان بهره نگرفته‌اند؛ [۱۴]
شرح حکمة الاشراق.
اما در باب وحدت ، [۱۶]
شرح المنظومه، ج۳، ص۵۲۷.
علم [۱۷]
کشف المراد، ص۳۰۹-۳۱۲.
و دیگر اوصاف الهی از آن استفاده شده است. [۱۸]
تبیین براهین اثبات خدا، ص۲۲۷.
آنان از به کار بردن نظم برای اثبات اموری دیگر نیز غفلت نکرده‌اند، چنان‌که حکیمان مشّاء از مشاهده افعال متکثّر و هماهنگی موجود در گیاهان و حیوانات که مستند به عناصر مادی درون گیاه و حیوان نیست، نفس نباتی و حیوانی را ثابت کرده‌اند و شیخ اشراق از این هماهنگی عالمانه و مدبّرانه به اثبات ارباب انواع پرداخته است. [۲۰]
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة، ج۲، ص۵۳-۵۴.
[۲۱]
مجموعه مصنفات، ج۱، ص۴۵۳.
۵ - فهرست منابعاللّه خالق الکون؛ الهیات علی هدی الکتاب والسنة و‌العقل؛ بحارالانوار؛ تاج العروس من جواهرالقاموس؛ تاریخ فلسفه؛ تبیین براهین اثبات خدا؛ تفسیر ابن‌عباس؛ التفسیر الکبیر؛ تفسیر کنزالدقائق و بحرالغرائب؛ توحید المفضل؛ الجامع لاحکام القرآن، قرطبی؛ شرح حکمة الاشراق؛ الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعه؛ دائرة‌المعارف تطبیقی علوم اجتماعی؛ زاد‌المسیر فی علم التفسیر؛ شرح المنظومة السبزواری؛ الشفاء (الهیات، منطق)؛ طبیعت و حکمت پژوهشی در برهان نظم؛ کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد؛ مجمع البیان فی تفسیرالقرآن؛ مجموعه آثار، استاد مطهری؛ المجموعة‌الکاملة لمؤلفات السید محمد باقر الصدر؛ مجموعه مصنفات شیخ اشراق؛ المیزان فی تفسیرالقرآن؛ النکت و‌العیون، ماوردی. ۶ - پانویس
۷ - منبعدائرةالمعارف قرآن کریم، مقاله برهان نظم. |